Henryk Tomaszewski - koryfeusz polskiej pantomimy
W tamtym roku fetowalibyśmy 90. urodziny wybitnego artysty, założyciela i dożywotniego dyrektora Wrocławskiego Teatru Pantomimy, który odkrył nowatorskie środki wyrazu dla sztuki pantomimy, tym samym odżegnując się od klasyki. Całe życie podporządkował wyzwalaniu twórczych kombinacji ruchowych człowieka, aby za ich pośrednictwem wyrażać własne widzenie świata przed rzeszą ludzi na prawie wszystkich kontynentach. W jego przypadku spełniło się więc marzenie niemal każdego wizjonera.
W drugiej połowie XX wieku oczy międzynarodowej publiczności były skierowane na utalentowany zespół mimów porozumiewający się między sobą poprzez dialogi ruchowe. Nie była to zwykła pantomima. W wyniku studiowania ruchu na różne możliwe sposoby, krystalizował się oryginalny, artystyczny język ciała. Tomaszewski nie inspirował się bezpośrednio mimem klasycznym (który znał jedynie z fotografii, początkowo ograniczany przez władze komunistyczne, by wyjechać za granicę i móc poznać Marcela Marceau), ale tańcem. Pomimo tego miało na niego również wpływ spotkanie z Jeanem-Louisem Barrault, uczniem pioniera mimu ciała - Étienne'a Decroux. Nietuzinkowe życie Tomaszewskiego było pełne ciekawych i intrygujących wydarzeń. Warto przywołać kilka z nich, by zrozumieć, jak wielkiego formatu człowiek odszedł z tego świata przeszło osiem lat temu.
Henryk Tomaszewski urodził się 20 listopada 1919 r. w rodzinie niemieckiej zamieszkałej w stolicy wielkopolski - w Poznaniu. Przeszłość artysty jest w pewnym sensie zagadką. Jeśli chodzi o edukację, zdał maturę rok przed wybuchem drugiej wojny światowej. Nie wiadomo do końca, jak funkcjonował w czasie okupacji hitlerowskiej. Potwierdzone fakty z jego życiorysu pojawiają się dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1945 r. Młody Tomaszewski wówczas mieszkał w Krakowie, gdzie rozpoczął naukę aktorstwa i tańca klasycznego w Studiu Dramatycznym Iwo Galla. Przez rok (1946/47) uczęszczał również na zajęcia do studia baletowego Feliksa Parnella, następnie tańczył w jego zespole (m. in. Taniec Sziwy, Ptak). Po zakończeniu sezonu u Parnella wyjechał do Warszawy. W 1949 r. za namową primabaleriny Henryki Stankiewiczównej przyjechał do Wrocławia i został zatrudniony w Operze Wrocławskiej u Zygmunta Patkowskiego. Widownia zachwycała się tańcem Tomaszewskiego, który sam kreował i komponował choreografię swoich postaci scenicznych. Najwięcej emocji wzbudzał w roli Pawia w balecie Paw i dziewczyna napisanego specjalnie dla niego przez kompozytora Tadeusza Szeligowskiego. Tomaszewskiego podziwiano w zawodzie tancerza klasycznego do 1959 r.
Henryk Tomaszewski
W czasie kariery tanecznej zaczęła budzić się w nim tęsknota do czegoś większego. Musiał odczuwać niedosyt, będąc solistą w balecie, skoro zaczął się fascynować zupełnie innym rodzajem ruchu niż dotąd. W 1955 r. doskonale wykorzystał daną mu szansę na Światowym Kongresie Młodzieży i Studentów w Warszawie. Na festiwalu zdobył srebrny medal oraz nagrodę za solową etiudę pantomimiczną Pianista. Osobiste spotkanie z przywołanym już Barrault we Wrocławiu oraz ten sukces umocniły Tomaszewskiego w decyzji powołania zespołu mimów. W Polsce nie było tradycji pantomimy. Artysta niewiele też wiedział na ten temat mimu klasycznego, a więc nie mógł się odnieść ad fontes. Notabene nie zdobył kwalifikacji pantomimy w żadnej szkole i był wolny od wpływu autorytetów. Inspirował się założeniami tańca wyrazistego (Ausdrückstanz) promowanego przez Mary Wigman, zresztą jego taniec był podobny do niemieckiego tańca wyzwolonego. Z powodu braku punktu odniesienia w sztuce pantomimy, pierwsza faza twórczości Tomaszewskiego była intensywnym poszukiwaniem.
Wkrótce innowacyjny zespół pantomimy pod kierunkiem świetnego mentora przygotował się do premiery (4.11.1955 r.), składającej się z czterech etiud: Skazany na życie, Płaszcz, Dzwonnik z Notre Dame, Bajka o Murzynku i złotej królewnie. Wielkim wydarzeniem okazała się prezentacja osiągnięć pierwszej, innowacyjnej formacji mimów. Program ich odniósł także sukces na VI Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Moskwie. Za mimodram Płaszcz według Gogola aktorzy otrzymali złoty medal oraz pierwszą nagrodę. Tomaszewski dodatkowo został nagrodzony za grę aktorską w tejże etiudzie. Zachęcony zwycięstwem, zainicjował w 1956 r. powstanie Studia Pantomimy przy Państwowych Teatrach Dramatycznych we Wrocławiu. W 1958 r. Prezydium Rady Narodowej tego miasta podjęło decyzję o stałym dofinansowywaniu jego zespołu. Niebawem zespół ten stał się instytucją państwową pod nazwą Wrocławski Teatr Pantomimy (26.01.1959 r.) z własnym statutem organizacyjnym, na którego czele stanął Tomaszewski. W 1962 r. dyrektor otrzymał nagrodę artystyczną drugiego stopnia Ministra Kultury i Sztuki za koncepcję prowadzenia teatru. Osławiony zespół Tomaszewskiego przez cały okres pracy twórczej podbijał serca publiczności oraz zdobywał liczne nagrody i pozyskiwał zwolenników na świecie.
Zanim repertuar Tomaszewskiego zyskał rozgłos, ówczesna sztuka pantomimy była oszczędna w środki wyrazu i nieco przejaskrawiona w mimice. Rewolucja guru WTP polegała na rezygnacji z ubielonego oblicza na rzecz teatralnej charakteryzacji oraz na wypracowaniu własnej techniki gry, wprowadzeniu do spektakli grupy aktorów, angażujących całe ciało w dialogi ruchowe, a także pięknych kostiumów, dekoracji, muzyki, rekwizytów. Wcześniej nikt tak nie grał pantomimy, kojarzącej się przede wszystkim z solistami: M. Marceau, É. Decroux i J. G. Deburau. Wrocławscy mimowie zaskakiwali sprawnością fizyczną. Nie tylko byli świetnie wygimnastykowani (często sportowcy i tancerze klasyczni), ale uderzająco uzdolnieni. Posiadali oni wyjątkową wrażliwość, pozwalającą im zrozumieć psychologię postaci i wydobyć z siebie kwintesencję ruchu.
"Menażeria cesarzowej Flissy"
Tomaszewski eksperymentował. Odwoływał się do mitologii, teatru Wschodu, kultów, obrzędów, symboli kulturowych. W rezultacie stał się autorytetem w przekładaniu słów i intencji na ruch. Własny wysiłek twórczy traktował jako służbę wobec społeczeństwa, nie była to idea fix. Zrezygnował z tradycyjnego życia (dom, rodzina, pies, praca), żeby robić wielkie rzeczy dla zaspokojenia potrzeb estetycznych i afektywnych ludzi nieobojętnych, otwartych na sztukę. Realizował wizję, określając ją "teatrem kulistym", a jego centrum stanowił człowiek z indywidualnym potencjałem, możliwościami. Fascynował się więc psychologią człowieka, aby wyrazić ją w ruchu wypełnionego myślą i emocją.
Pomysły na treść spektakli pantomimicznych czerpał z polskiej literatury pięknej oraz światowej, malarstwa, muzyki, itp. Sztuki Tomaszewskiego niejednokrotnie bawiły, wzruszały. Wiele z nich spotykały się z ostrą krytyką. Henryk Tomaszewski miał bardzo bogaty dorobek artystyczny (24 premiery, ostatnia: Tragiczne gry w 1999 r.), który wciąż inspiruje i przyciąga uwagę entuzjastów i wielbicieli teatru pantomimy czy ruchu w różnym wydaniu. Współpracował także z teatrami dramatycznymi i operami. Zajmował się inscenizacjami np.: Protesilas i Laodamia wystawionej w Teatrze Polskim we Wrocławiu w 1969 r. oraz w Teatrze im. Norwida w Jeleniej Górze w 1979 r., Legendy w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze w 1972 r. i in.
Drugą pasją (jeśli można tak powiedzieć) maestra były lalki. Zwoził je do domu z całego świata. Kiedy zgromadził pokaźną liczbę unikatowych marionetek i innych zabawek, zdecydował się pokazać zdobyte trofea wszystkim zainteresowanym. Kolekcję można oglądać po dziś dzień w Miejskim Muzeum Zabawek w Karpaczu.
Ulubionym miejscem koryfeusza polskiej pantomimy był właśnie malowniczy Karpacz. Tu odpoczywał, oddawał się wodzy fantazji, spotykał się z przyjaciółmi. Rada Miasta nadała mistrzowi tytuł "Zasłużonego dla Miasta Karpacza". Ceniono go także w Jeleniej Górze, toteż czytelnicy "Słowa Polskiego" przyznali mu tytuł "Najpopularniejszego Mieszkańca województwa jeleniogórskiego" w 1994 r.
Na artystów najwyższej próby trzeba czekać latami. Do nich należał Henryk Tomaszewski - ikona "polskiej" pantomimy. Wybitny tancerz, mim, reżyser, choreograf, inscenizator, mentor zmarł 23 września 2001 r., a jego prochy złożono do grobu na cmentarzu przy kościele Wang w Karpaczu.
Kamila Walczak
Teatralia Wrocław
12 stycznia 2010
Bibliografia:
1. Henryk Tomaszewski - numer monograficzny, "Notatnik Teatralny" 30-31/2004.
2. Film dokumentalny Kochankowie Teatru w reż. Barbary Folty.
3. http://www.muzeumzabawek.pl/muzeum-13-henryk-tomaszewski.html, 13.11.09.
90. rocznica urodzin Henryka Tomaszewskiego, 20 listopada 2009 r.