Ożywieni teatrem
Globalizacja i rozwój są już nieodłączną częścią współczesnej rzeczywistości, jednak nie przez wszystkich są umiejętnie wykorzystane. Teresa Wilk bierze pod lupę społeczności lokalne trzech miast z "przeszłością", które dotknięte są różnymi dysfunkcjami. Ich mieszkańcy sami nie potrafią poradzić sobie ze zgubnymi skutkami przeobrażeń i skorzystać z możliwości rozwoju. Z pomocą przychodzi jednak teatr, którego rewitalizacyjne działanie dogłębnie analizuje autorka.
"Rewitalizacja społeczna poprzez współczesną sztukę teatralną w ocenie reprezentantów (twórców i odbiorców) sztuki dramatycznej Legnicy, Nowej Huty i Wałbrzycha" - tytuł ten, choć długi i niełatwy do powtórzenia, jest jednak kwintesencją obranej przez Teresę Wilk tematyki. W pięciu rozdziałach opisuje bowiem zarówno teoretyczne zagadnienia partycypacji sztuki w procesie rewitalizacji społecznej, jak i skupia się na konkretnych przykładach wybranych przez nią miast. Wybór Legnicy, Nowej Huty i Wałbrzycha jest oczywiście nieprzypadkowy, podyktowany podobną sytuacją społeczną, charakteryzującą się występowaniem rozmaitych nieprawidłowości czy patologii, oraz istotną rolą, jaką ogrywa w nich teatr, podejmując próby zmiany tej sytuacji. Kluczem jest więc kontekst historyczno-społeczno-gospodarczy, w tym przypadku - industrialne tradycje miast, które po transformacji skutkowały pojawieniem się poczucia wykluczenia, ubóstwa, bezrobocia, nietrwałych więzi społecznych. Co ważne, we wszystkich tych przestrzeniach teatry oprócz funkcji rozrywkowych realizują także funkcje społeczne, usiłując wyrwać mieszkańców z marazmu, zaszczepić w nich poczucie wspólnoty i chęci do uczestnictwa w działaniach kulturalnych. Choć każdy z teatrów, czy to nowohucka Łaźnia Nowa, legnicki Teatr Modrzejewskiej czy Teatr w Wałbrzychu, ma odmienne tradycje i repertuar, to charakteryzuje je podobny sposób działania - angażujący środowiska lokalnych społeczności.
W początkowych, bardzo teoretycznych rozdziałach autorka wyjaśnia potrzebę działań rewitalizacyjnych, umiejscawiając zagadnienia kultury i sztuki w naukach społecznych (rozdział I). Chętnie powołuje się tu na twórczynię pedagogiki społecznej, Helenę Radlińską, której koncepcje pojawiają się przede wszystkim w kontekście potrzeby edukacji kulturalnej lokalnych środowisk. Rozdział II poświęca miejscu teatru w kulturze i społeczeństwie, podkreślając za Albertem Camusem potrzebę mówienia do wszystkich o znanej wszystkim rzeczywistości. Tym też kierowała się, wybierając analizowane spektakle - by dotykały spraw wspólnych lokalnym społecznościom i były dla nich ważne. Skupiła się na rewitalizacyjnych działaniach teatrów w latach 2005 - 2008, zaliczając do nich spektakle "Made in Poland", "Ballada o Zakaczawiu", "Wschody i Zachody miasta", oraz "Łemko" z Legnicy, "Mieszkam tu", "Cukier w normie", "Edyp - nowohucka tragedia", powstałe w Łaźni Nowej w Nowej Hucie, a także wałbrzyskie "Kopalnia", "Lot nad kukułczym gniazdem", "Rewizor" i "...córka Fizdejki". Zanim jednak zajęła się ich analizą, w rozdziale III podjęła rozważania o zaistniałych w tych miastach przeobrażeniach z punktu widzenia uczestnictwa społecznego i identyfikowania się ludzi z miejscem zamieszkania. W rozdziale IV opisuje przyjęte założenia badawcze i zastosowane metody, techniki i narzędzia. Wychodząc z perspektywy monograficznej połączonej z podejściem etnograficznym, przestrzenie konkretnych miast traktuje jak indywidualne przypadki. Zadaje pytania o potrzeby działań, dostępny kapitał społeczny, interakcje społeczne między osobami uczestniczącymi w działaniach teatralnych, docieka ich efektywności, zadań i ograniczeń, sprawdza, jakie mają znaczenie dla tożsamości lokalnej. Przyjmuje także podejście fenomenologiczne, pozwalające jej dotrzeć do przeżyć i opinii reprezentantów, a więc twórców i odbiorców sztuki teatralnej.
Szkoda, że część oceny odbiorców sztuki teatralnej nie jest jeszcze bardziej rozbudowana, bo trzeba przyznać, że to właśnie dało najciekawsze efekty w postaci serii wywiadów z osobami w różnym stopniu uczestniczącym w działaniach teatralnych. Poczynając od "sędziów kompetentnych", a więc dyrektorów teatrów czy ich pracowników, autorka przeprowadziła także wiele rozmów z przedstawicielami lokalnego "kapitału społecznego" - nauczycielami, dziennikarzami, dalej - z uczniami szkół ponadgimnazjalnych, oraz - co chyba najbardziej znaczące dla tego opracowania - z przedstawicielami środowisk dotkniętych problemami. Przywołuje więc opinie bezrobotnych czy osób starszych, które zaangażowane są w działalność artystyczną oferowaną przez teatry (wyniki przeprowadzonych przez nią badań znaleźć można w rozdziale V). Po nieco przydługich i teoretyzujących rozdziałach, właśnie w tym ostatnim autorka dociera do sedna sprawy, układając w logiczny ciąg wypowiedzi reprezentantów sztuki dramatycznej i zgrabnie je konkludując. Uwypukla aspekty działalności teatralnej, na które najczęściej zwracali uwagę jej rozmówcy, takie jak identyfikacja z miejscem zamieszkania i teatrem, poczucie bycia kreatorem rzeczywistości, oswajanie problemów poprzez oglądanie na scenie sytuacji z własnego życia, wzrost poczucia wartości, zmiana postrzegania siebie czy budowanie więzi i zdobywanie nowych znajomości. Brzmi to wszystko pięknie, jednak, jak podkreśla autorka, niezależnie od miasta, do takiego stanu twórcy musieli dochodzić w długotrwałym procesie "oswajania" ludzi z teatrem. Nie zawsze zresztą osiągali zamierzony efekt, czasem ludzie oglądając prawdę o sobie, czuli się zażenowani, a nawet obrażali się na teatr. Wszystkie teatry dzięki prowadzonym przez siebie niekonwencjonalnym działaniom otwartym na ludzi i angażującym społeczeństwa lokalne, zyskały sobie jednak także wielu nowych, oddanych i wiernych widzów.
Teresa Wilk porusza w swej książce niezwykle ciekawą problematykę - zrywania z ideą sztuki dla sztuki i wychodzenia teatru do ludzi, ich aktywizacji w celu poprawy niełatwej rzeczywistości. Opisane przez nią działania tych trzech teatrów pokazują, że unikanie trudnych tematów problemów społecznych jest ucieczką tylko iluzoryczną, dlatego coraz więcej instytucji kulturalnych decyduje się zmierzyć z tym wyzwaniem, podejmując tematykę społecznych dysfunkcji. Na konkretnych sytuacjach ukazuje, w jaki sposób twórcy wchodzili w interakcje ze społecznością lokalną, zachęcając ludzi, by przychodzili do teatru, aktywnie się w jego twórczość angażując. "Rewitalizacja społeczna..." jest pozycją niezwykle inspirującą - naświetla zjawisko na wybranych przykładach, pozostawiając temat otwartym, skłaniając do refleksji i poszukiwania tego typu działań w kolejnych przestrzeniach.
Agnieszka Misiewicz
Teatralia Poznań
30 grudnia 2010
Teresa Wilk
"Rewitalizacja społeczna poprzez współczesną sztukę teatralną w ocenie reprezentantów (twórców i odbiorców) sztuki dramatycznej Legnicy, Nowej Huty i Wałbrzycha".
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010.