Nieprzykładny bohater
Co najmniej kilka względów zadecydowało o tym, że "Jánošík Janosik Jánošík" był najbardziej specyficznym przedstawieniem tegorocznej edycji festiwalu Bliscy Nieznajomi - "Herosi i Heroiny".
Po pierwsze na spektakl ten złożyły się wybrane sceny z trzech różnych produkcji (czeskiej, polskiej i słowackiej) przygotowanych wiosną 2010 roku. Ich reżyserzy i zespoły aktorskie spotkały się w Terchowej na Słowacji (miejscu narodzin Janosika) i w przeciągu tygodnia wykoncypowały przedstawienie, które mogła obejrzeć poznańska publiczność. Koprodukcja odróżnia się od pozostałych wydarzeń festiwalu także formą sceniczną - wszystkie poszczególne "Janosiki", jak i wypadkowe dzieło gatunkowo przynależą bowiem do teatru lalek.
Z tak przeprowadzonej fuzji musiało chyba powstać coś niezwykle eklektycznego, ciekawego i... nierównego. Ale właśnie o to zderzenie trzech różnych kreacji Janosika jako bohatera zbiorowej wyobraźni chodziło pomysłodawcom przedsięwzięcia. Mimo to okazało się, że ze spektaklu wyłoniła się dość spójna wizja najsłynniejszego harnasia, wykreowana wspólnymi siłami przez równolegle przebywające na scenie i w jej obrębie zespoły. A to już uznać należy za nie lada osiągnięcie. Niestety niektóre pomysły inscenizacyjne i zwłaszcza nierówny poziom gry aktorskiej zdecydowanie obniżyły poziom przedstawienia.
Zanim przejdę do ich omówienia, zatrzymam się nad tym, jak ukazano głównego bohatera. Otóż Janosik został do cna odheroizowany i skompromitowany, wyśmiany zarówno jako herszt, filantrop, jak i romantyczny, wierny kochanek. W spektaklu zadano kłam legendzie, znajdując tęgie rysy na biografii Janosika - chciwość, rozwiązłość, nawet luki w odwadze. Zbójnik nie był prawdopodobnie ani tak szlachetny, ani tak nieskazitelny, ani tak waleczny i silny, jak zwykło się go przedstawiać. A mimo to coś sprawia - zdają się mówić twórcy przedstawienia - że ludzie z trzech krajów głęboko wzdychają do jego postaci (wymowna ostatnia scena). Rzecz w tym, że tęskni się i wzdycha do samej l e g e n d y , nawet jeśli nie miała nic wspólnego z rzeczywistością. A skąd bierze się owa legenda? Janosik umarł młodo, bohatersko i tragicznie, nie zdradził przy tym swoich kompanów. Tyle wystarczyło, by został bohaterem, resztę wygładziły ludowe opowieści. Tak pokrótce brzmiał jeden z ważniejszych głosów w sprawie herosów i heroin, jakie pojawiły się w trakcie trwania festiwalu w Teatrze Polskim w Poznaniu.
Wcześniej omówione okoliczności zadecydowały o tym, że aż kilku aktorów mogło spełnić swoje marzenia, wcielając się w postać Janosika (straciłem rachubę przy pięciu). Niektórzy zostali zresztą obsadzeni ewidentnie wbrew predyspozycjom, jakie przynajmniej Polakom narzuca legendarna rola Marka Perepeczki z serialu i filmu Jerzego Passendorfera z początku lat 70. Gra wszystkich niemal aktorów wyjęta była wprost z gagów kina niemego (w lepszych momentach) lub z jakiejś szkolnej produkcji, w której najważniejsze jest to, że działamy razem i ładnie wyglądamy. W moim odczuciu najlepiej radzili sobie jednakowoż Słowacy, najsłabiej Czesi, choć tutaj słabość tkwiła także w samym, do bólu ogrywanym, pomyśle: wycieczka szkolna pod wodzą zdziwaczałego pryncypała w muzeum w poszukiwaniu straconego Janosika. Jeśli zaś chodzi o sprawność w operowaniu lalkami i w używaniu ich do budowy teatralnej opowieści, wyróżniłbym zespół polski. Ostatecznie jednak fakt, że spektakl robili zawodowcy, można rozpoznać nieczęsto i z trudnością, np. dzięki nieśmiesznym odwołaniom do podkultury (Chuck Norris mieszał się z Mad Maxem) lub najlepszej, finalnej scenie modlitwy przed obrazem Janosika-Jezusa (lub Jezusa-Janosika).
Problemem okazał się także adresat przedstawienia. Jak w pospektaklowych rozmowach zapewniali sami autorzy, przedstawienie dedykowane jest również dzieciom. Tłumaczy to w pewnym stopniu dosadność i przerysowanie wykreowanych scen i postaci. Z drugiej jednak strony obawy poznańskich widzów wzbudziły dwuznaczne sceny między Janosikiem a jego zaufanymi przyjaciółkami. Spieranie się o wychowawcze lub niewychowawcze oddziaływanie spektaklu musi ustąpić w tym miejscu innemu aspektowi, a mówiąc otwarcie - głównej porażce tej inscenizacji. Twórcy wpadli w najgorszą bodaj pułapkę - chcąc zrobić spektakl dla wszystkich, zrobili spektakl dla nikogo. Widz wychodzi więc z teatru z mieszanymi odczuciami i z paradoksalnym wnioskiem: skompromitowany, wyśmiany Janosik tak czy owak pozostaje bohaterem - własnej legendy.
Adam Domalewski
Teatralia Poznań
6 maja 2011
Divadlo Drak (Hradec Králové, Czechy)
Teatr Lalka (Warszawa)
Staré Divadlo Karola Spišaka (Nitra, Słowacja)
"Jánošík Janosik Jánošík"
reżyseria: Jakub Krofta, Łukasz Kos, Ondrej Spišák
scenografia: Marek Zákostelecký, Adam Walny, Joanna Niemirska (kostiumy), Szilárd Boráros
muzyka: Jiří Vyšohlíd, Dominik Strycharski, Eugen Gnoth
choreografia: Jarosław Staniek, Libuška Bachratá
występują:
Teatr Drak: Ivanka Bílková, Pavel Černík, Filip Huml, Jiří Kohout, Pavla Lustyková, Václav Poul, Redy Vávra, Milan Ždárský
Teatr Lalka: Monika Babula, Grzegorz Feluś, Roman Holc, Łukasz Kos, Mariusz Laskowski, Andrzej Perzyna, Piotr Tworek, Adam Świtała (gitara, elektronika)
Staré Divadlo Karola Spišaka: Radovan Hudec, Lucia Korená, Rudo Kratochvil, Miloš Kusenda, Alena Pajtinková, Katarina Petrusová, Roman Valkovič, Milan Vojtela
premiera: 10 maja 2010 r. (Nitra)
IV Europejskie Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi pod hasłem "Herosi i Heroiny", Teatr Polski (Poznań), 11-17 kwietnia 2011 r.