Odbicie Żydów w teatralnym lustrze
"Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej" Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego to pozycja mająca na celu rozpoznanie szerokiego pola żydowskiej kultury oraz jej postrzegania przez polskich twórców. Stąd też obecne w tytule odwołanie do metaforyki lustra. Lustra, które odtwarza obraz rzeczywistości, odwzorowuje przedmiot, lecz może go także wypaczać, jeśli posłużymy się metaforą krzywego zwierciadła.
Owa pozycja stanowi zapis konferencji naukowej, która została zorganizowana przez Zakład Wiedzy o Teatrze Uniwersytetu Śląskiego w 2002 roku. Sesja zgromadziła specjalistów z rozmaitych dziedzin - historyków, historyków teatru polskiego i żydowskiego, literaturoznawców i estetyków. Dzięki temu owa książka ukazuje złożoną problematykę teatralnej kultury żydowskiej z rozmaitych perspektyw i opcji metodologicznych.
Pojawia się przydatny podział zawartych w książce tekstów. Na mapie poruszanych zagadnień udało się wyodrębnić kilka kręgów tematycznych. Jako wprowadzenie pojawia się ogólna perspektywa historyczna. Następnie trzy główne zakresy zainteresowania to: z lektury dramatów, z dziejów teatru oraz punkty widzenia krytyki teatralnej. Wstępna "historyczna" część zawiera dwa rozdziały. Pierwszy (Żydzi i Polacy w przededniu zagłady: współżycie, konflikty, konfrontacje) traktuje o sytuacji Żydów w Polsce czasów międzywojnia, Wacław Długoborski nakreśla problem w perspektywy historii politycznej tego okresu. Z kolei Zygmunt Woźniczka (W nowej rzeczywistości) skupił się na kilku pierwszych powojennych latach, analizując problemy, jakie napotykała populacja żydowska, której udało się przetrwać tragiczny czas 1939-1945.
W części "Z lektury dramatów" uwaga badaczy skupia się na obecności elementów żydowskiej kultury w twórczości konkretnych autorów (Andrzej Fabianowski: Żydzi w dramaturgii Juliusza Słowackiego; Anna Ochwat-Wereszczyńska: Żydzi w utworach scenicznych Klemensa Junoszy-Szaniawskiego; Małgorzata Domagalska: "Czy Żyd może być prosty?" W poszukiwaniu tożsamości w komediach Antoniego Słonimskiego), czy też w konkretnych tekstach dramatycznych (Bogdan Burdziej: Żyd Edwarda Lubowskiego w warszawskiej cenzurze teatralnej, Elżbieta Frister: "Kupiec warszawski - debiut dramaturgiczny Romana Brandstaettera; Beata Popczyk-Szczęsna: "Lepiej być kobietą niż Żydem" Dylematy bohaterów dramatu Wielebni Sławomira Mrożka). Autorzy tekstów prezentują także omawianą problematykę na szerszym tle (Roman Taborski: Stereotypy Żydów w dramacie polskim drugiej połowy XIX wieku; Anna Tytkowska: Lilith. O obecności hebrajskiej bogini nocy i burzy w polskim dramacie).
"Z dziejów teatru" ukazuje tytułowe zagadnienie z punktu widzenia życia teatralnego lat międzywojennych (Andrzej Linert: Życie teatralne Żydów Bielska i Białej w latach międzywojennych; Dorota Fox: Teatralny rodowód Lopka. Na marginesie szmoncesu), czy tuż powojennego życia teatralnego (Anna Kuligowska-Korzeniewska: Między zagładą a pogromem. Wielkanoc Stefana Otwinowskiego w reżyserii Leona Schillera). Późniejszym okresem zajmuje się Dominika Łarionow, która wskazuje na motywy żydowskie w twórczości Tadeusza Kantora. Z kolei Jan Kulczyński w rozdziale "Żydzi w sztuce Biwak pod gołym niebem Mariana Pankowskiego" opisuje okoliczności niemożności wystawienia dramatu Pankowskiego - najpierw ze względu na cenzurę polityczną, później w 2000 roku, z powodu działań cenzuropodobnych.
W części zawierającej spojrzenie krytyki teatralnej, znalazło się miejsce dla omówienia punktu widzenia nacjonalistycznej prasy (Eugenia Prokop-Janiec: Nacjonalistyczna krytyka teatralna wobec Żydów. Casus Zygmunta Wasileskiego), perspektywy prasy żydowskiej (Mirosława M. Bułat: Trójjęzyczny teatr żydowski w Polsce "w lustrze" publicystyki Michała Weicherta na łamach "Literarisze Bleter"; Małgorzata Leyko: Rola polskojęzycznej prasy żydowskiej w reaktywacji scen żydowskich w Polsce po roku 1945), a także na przyjrzenie się twórczości Antoniego Słonimskiego od strony dyskusji o stosunkach polsko-żydowskich (Mirosława Kozłowska: "Słonimski jest reakcjonista". W tyglu "tutejszości" - dyskusja o stosunkach polsko-żydowskich w Wilnie po premierach dramatów Antoniego Słonimskiego). Jako suplement dołączony został tekst o poglądach Franza Kafki na temat żydowskiego teatru (Daniel Kalinowski: Franz Kafka o teatrze żydowskim).
Zawartych w tomie tekstów nie łączy metodologia czy też sposób ukazania problemu. Każdy z artykułów to konkretny, opracowany przez autora wycinek. Ze względu na bogatą zawartość przypisów, każdy z tekstów stanowi doskonałe wprowadzenie do zagadnienia, odwołuje do bogatej liczby źródeł związanych z omawianym tematem. Książka ta daje możliwość ogólnego rozpoznania (co istotne, obyło się bez wartościowania omawianej problematyki), stanowi jednocześnie dobry punkt zaczepienia do poszerzenia wiedzy na temat teatralnej kultury żydowskiej i jej odbicia w lustrze polskiej twórczości.
Maria Marchewicz
Teatralia Śląsk
9 listopada 2009
"Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej"
pod redakcją Eleonory Udalskiej.
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004.