Fredro jako uniwersalny krytyk społeczny i demaskator? Wychowanka w odczytaniu Michała Zadary udowadnia, że XIX-wieczny dramaturg potrafił nie tylko pielęgnować mit szlacheckiego dworku, lecz także spojrzeć na niego z dystansem.

Podczas organizowania w listopadzie 2014 roku w Instytucie Teatralnym cyklu „Fredro. Nikt mnie nie zna”, podczas którego odbywały się czytania sceniczne mniej znanych sztuk autora Ślubów panieńskich, powstał pomysł spektaklu opartego na jednym z takich dzieł – Wychowance. Z powodu ograniczonych funduszy nie było szans na pełnowymiarowe wystawienie, starczyło ich jednak na przygotowanie niezwykłej formy łączącej teatr lalkowy, odczyt, projekcję wideo i tradycyjny spektakl. Zadara nie po raz pierwszy stworzył taką hybrydę – lalki teatralne pojawiały się również w jego Dziadach i Elementarzu.

Braki finansowe w przypadku Wychowanki okazały się twórczym bodźcem. Bogata scenografia w skali mikro jest tu areną zmagań Fredrowskich bohaterów-lalek, którzy nie tylko symbolicznie, ale i dosłownie są sterowani przez obce siły. Dobrze to współgra z wyjątkowym i tajemniczym dramatem, w którym, choć zachowany jest typowy dla Fredry komediowy schemat walki o właściwy ożenek, to do głosu dochodzi także krytyka szlacheckich mechanizmów społecznych. Dworek jest tu odarty z sielankowości. Zamiast tego jawi się jako siedlisko obłudy i gry pozorów. W miejsce schematyzmu pojawia się realizm, zamiast postaci-monolitów reprezentujących konkretne typy mamy psychologiczne niuanse, co pozwala uznać Fredrę za prekursora wielowarstwowej, realistyczno-psychologizującej dramaturgii Antona Czechowa.

Tytułowa wychowanka, Zosia, uchodząca za dziecko niestroniącego od alkoholu leśniczego Hryńki Bajduły, zostaje w młodości przyjęta na dwór bezdzietnej rodziny Morderskich. Od młodości przygotowywana do roli szlachetnej damy, ma wyjść za mąż za siostrzeńca pana domu i w ten sposób odziedziczyć majątek. Nie podoba się to pani Morderskiej, Reginie, która tka wokół dziewczyny sieć intryg. Sama Zosia, postępowa i ambitna, również nie chce być elementem rodzinno-towarzyskiej układanki i pragnie uzyskać podmiotowość. Gotowa jest w tym celu nawet opuścić swoich chlebodawców i udać się na tułaczkę w poszukiwaniu szczęścia, do którego dojdzie własnymi siłami. Wcielająca się w nią Barbara Wysocka umiejętnie oddaje szeroką paletę uczuć, którymi targana jest Zosia – od rezygnacji i beznadziei po bunt i triumf.

Zadara w swojej inscenizacji przenosi akcję w czasy dzisiejsze, nie zmieniając przy tym żadnej linijki tekstu, wszak wyjściową formą jest tu odczyt sceniczny dramatu. Szlachecki majątek, o który walczą bohaterowie, przeobraził się w stację benzynową, kukiełki noszą stroje współczesne, a aktorzy – swoje prywatne, codzienne. Tekst Fredry okazuje się uniwersalny, zarówno w odniesieniu do świata szlachty, jak i naszych XXI-wiecznych małych i dużych biznesów. Zastosowanie konwencji teatru lalek dodatkowo komplikuje i wzbogaca pierwotny tekst. Na pudełkowej miniscenie, niczym w laboratorium, poddawane są analizie uniwersalne problemy jednostek uwikłanych w różne zależności: rodzinne, społeczne i mentalne. Nadaje także całemu spektaklowi niezwykłego uroku i dwuznaczności, co wynika z pomieszania tego, co infantylne i dziecięce z poważnym i statecznym – skomplikowane zagadnienia wydają się komiczne i łatwe do rozstrzygnięcia, a błahostki nabierają metafizycznego wymiaru.

Karol Owczarek, Teatralia Warszawa

Magazyn Internetowy „Teatralia” nr 128/2015

Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera, CENTRALA, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego
Wychowanka
Na podstawie: Wychowanka, Aleksander Fredro
reżyseria: Michał Zadara
scenografia: Robert Rumas
muzyka: Jan Duszyński
kostiumy: Arek Ślesiński
światła/film: Artur Sienicki
Obsada: Arkadiusz Brykalski, Paulina Holtz, Edward Linde-Lubaszenko, Olga Sawicka, Michał Sitarski, Barbara Wysocka

Premiera: 6 listopada 2014