Ku… Górze (Teksty zebrane)

Przedsięwzięcie Góra – to tytuł jednego z ostatnich rozdziałów książki Teksty zebrane Jerzego Grotowskiego pod redakcją zespołu pod kierownictwem Agaty Adamieckiej-Sitek. Tytuł jest dobrą metaforą opisującą to tomiszcze – zbiór onieśmielający nie tylko ogromem wiedzy, lecz także samą grubością czy wagą. Z pewnością nie jest to „lekka” pozycja do lektury w biegu, a przeznaczona do studiowania w skupieniu. Nie oznacza to jednak, że bez ukończonych studiów na wydziale teatrologii czy performatyki nie powinniśmy w ogóle do niej sięgać. Wręcz przeciwnie.

Zrecenzuję Teksty zebrane z własnej perspektywy. Z pozycji osoby bez głębokich studiów nad materią badaną przez Jerzego Grotowskiego. Nie śmiałabym podejmować jakichkolwiek analiz czy omówień zagadnień zawartych w książce, a właściwie księdze. Z pewnością tak obszerne bogactwo, tu przede wszystkim teoretyczne, które pozostawił po sobie wielki reformator XX wieku, okaże się dla znawców bardzo konkretnym źródłem. Chciałabym jednak skupić się na tym, czy ta pozycja może przyciągnąć czytelnika spoza uniwersyteckich kręgów młodych badaczy. Co właściwie zawiera książka, którą nie sposób utrzymać w dłoniach bez odpowiedniego oparcia? Czy powstała z myślą o miłośnikach teatru, ale takže amatorach?

Publikacja została wydana przez Instytut Grotowskiego, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego oraz Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Praca nad książką trwała kilka lat, a sam projekt graficzny i skład to około dziesięć miesięcy zmagań. To, co dzięki staraniom wielu zaangażowanych ludzi można odkryć w tym tomie, jest bezcenne. Możliwe jest poznanie sylwetki Jerzego Grotowskiego nie tylko poprzez spektakle Teatru Laboratorium, Akropolis, Księcia Niezłomnego czy Apocalypsis cum figuris, lecz także poprzez dotychczas mniej znane materiały dziennikarskie, zapiski z podróży, polemiki z współczesnymi mu twórcami czy wywiady. To zapis twórczych poszukiwań, poczynając od samych źródeł (działalność w Politycznym Ośrodku Lewicy Akademickiej Związku Młodzieży Socjalistycznej w Krakowie, uczestnictwo w Międzynarodowych Spotkaniach Młodzieży w Avignonie czy pierwsza samodzielna praca reżyserska) po ostatnie maszynopisy Grotowskiego drukowane w języku polskim po raz pierwszy. Całość podzielono na część główną i dwa aneksy. Ta pierwsza to publikacje ułożone w porządku chronologicznym, obejmujące całość publicznej działalności Grotowskiego, czyli lata 1954–1998. Rozpoczynając od studiów w krakowskiej szkole teatralnej, młodzieńczą aktywność polityczną, przez pierwsze dokonania reżyserskie w Teatrze 13 Rzędów w Opolu, pracę w Teatrze Laboratorium we Wrocławiu (obejmującą trzy najważniejsze fazy jego dokonań: sztukę jako prezentację, parateatr i Teatr Źródeł), a kończąc na amerykańskiej i włoskiej emigracji. Całość zawiera również dwa aneksy. Aneks A to zbiór pierwotnych wersji tekstów, które wcześniej pojawiają się po znaczącej redakcji samego autora. Grotowski jako praktyk wielokrotnie zmieniał i poprawiał własne zapiski. Najciekawszą i najbardziej intrygującą częścią Tekstów zebranych jest aneks B. Zbiór nigdy wcześniej nieautoryzowanych materiałów. Są to przede wszystkim zapisy wystąpień Grotowskiego z lat siedemdziesiątych pod redakcją Leszka Kolankiewicza. To trzynaście tytułów, które nigdy wcześniej nie ukazały się drukiem. Część ta zdaje się być prezentem od redakcji dla czytelnika, który po pokonaniu fascynującej, lecz mozolnej lektury części głównej może zagłębić się w zapiski znajdujące się jedynie w tej publikacji. Jest to bardzo cenny dodatek dla badaczy twórczości Grotowskiego.

Co ważne, zespół wykonał rzetelną pracę wyboru tekstów tych najbardziej aktualnych. Są to ostatnie, poprawione przez Grotowskiego wersje ogłoszone za jego życia lub wskazane przezeń jako ostatnie. Dodatkowo każdy z nich został opatrzony notą od redakcji, w której można znaleźć nie tylko szczegóły, takie jak data i miejsce pierwodruku, ale również listę kolejnych publikacji czy komentarze odautorskie dotyczące konkretnego materiału. To ułatwia nie tylko odnalezienie się w chronologii, lecz przede wszystkim w zrozumieniu i przeanalizowaniu danej sytuacji. Tyczy się to przykładowo polemik, w których powód sporu zostaje przedstawiony czytelnikowi jedynie za pomocą felietonów Grotowskiego. Jednak ogólny zarys odpowiedzi oponenta nakreślają redaktorzy, dzięki czemu odbiorca zostaje wtajemniczony w konflikt z obu perspektyw. Przykład już na pierwszych stronach: są to polemiki z Leszkiem Herdegenem, w których młody Grotowski z optymizmem i nieskrywaną nadzieją wypowiada się na temat aktywności w ramach organizacji młodzieżowych u schyłku epoki stalinowskiej. Teksty te przywołują na myśl dzisiejsze utarczki artystów na wortalu E-teatr.pl. I tak Czerwony Balonik to nie tylko tytuł artykułu rozpoczynającego konflikt, ale i wymarzonego „ośrodka walki o wielką, bojową, pełną pasji i entuzjazmu sztukę naszej młodości.”, co przez Hardegena zostało nazwane „naiwnością”. W zbiorze znajdują się również teksty o charakterze politycznym. Komentują ówczesną sytuację teatru w Polsce i ukazują przekrój zainteresowań samego Grotowskiego na przestrzeni lat. Ewolucję jego przekonań i poglądów. Rok po roku towarzyszy się reżyserowi w jego drodze twórczej. Od zbuntowanego, młodego działacza organizacji młodzieżowych po szanowanego na całym świecie reformatora teatru przebywającego na emigracji. Próbą zmierzenia się z całym bogactwem tego, co wydarzyło się pomiędzy, są Teksty zebrane. Próbą rzetelnego przedstawienia i przekazania następnym pokoleniom teatromanów tej fascynującej drogi.

Na polskim rynku wydawniczym nie brak opracowań twórczości Grotowskiego. Przy pierwszych próbach zetknięcia się z tak rozległą wiedzą nie sposób oprzeć się zasięgnięcia po konkretne analizy i interpretacje znawców przedmiotu. Jednak to, co jest rzadko spotykane w innych tego typu wydaniach, to przejrzystość i brak narzuconych ścieżek myślowych w Tekstach zebranych. Jedyne, czym kierują się redaktorzy, to data pierwodruku, według której ułożona została kolejność. Dzięki temu zabiegowi zobrazowano ewolucję myśli Grotowskiego, co znacznie ułatwia pierwszy kontakt. Chcąc zapoznań się z twórczością danego artysty, często zdarza mi się ginąć w gąszczu najważniejszych pozycji  opatrzonych w internecie etykietą „wstyd nie znać”. Ten tom jednak wprowadza czytelnika w ścieżki rozumowania i tworzenia Grotowskiego. To rzetelnie zredagowany zbiór materiałów, które po prostu warto znać i zgłębiać. Przygotowuje bazę, dzięki której późniejsze zrozumienie tekstów, takich jak Performer, staje się po prostu łatwiejsze. Możemy otrzymać gotowy klucz interpretacyjny od autora opracowania lub, co bardziej wartościowe, pokusić się o dotarcie do niego na własną rękę. I choć nie jest to łatwe zadanie dla laika – jest ono możliwe. Suchy, analityczny język opracowań zastępuje samo źródło nieskażone interpretacją. Teraz to czytelnik może skonfrontować własne poglądy nie tylko na sztukę, ale i ówczesne realia z tymi, o których przez całe życie pisał Jerzy Grotowski.  Teksty zebrane to przede wszystkim spotkanie z człowiekiem…

Zuzanna Bućko, Teatralia Wrocław

Internetowy Magazyn „Teatralia“ numer 77/2013

Teksty zebrane

Jerzy Grotowski

zespół redakcyjny: Agata Adamiecka-Sitek Mario Biagini, Dariusz Kosiński, Carla Pollastrelli, Thomas Richards, Igor Stokfiszewski

konsultacja merytoryczna: Janusz Degler, Ludwik Flaszen, Leszek Kolankiewicz, Zbigniew Osiński, Teo Spychalski

Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Warszawa 2012

Zuzanna Bućko (1995) – jeszcze licealistka, ale już tupie nóżkami na myśl o studiach; zakochana po uszy w teatrze, który męczy psychiczne i teatrem dla dzieci, gdzie bezwstydnie wraca do pierwotnych reakcji na sceniczne bodźce