„Eksperci codzienności”, jak są nazywani przez reżyserski duet Rimini Protokoll śledzą losy książki Adolfa Hitlera (pracę rozpoczęli chwilę przed wygaśnięciem praw autorskich), a Teatr Mitu z Nowego Jorku relacjonuje słowa mieszkańców żyjących na najniebezpieczniejszym terenie na świecie – na granicy meksykańskiego miasta Juárez i amerykańskiego El Paso.

Projekty obu grup nazywane są teatrem dokumentalnym. W pierwszym spektaklu mamy do czynienia z amatorami, „prawdziwymi ludźmi”, wyszukanymi przez reżyserów. Każdy ma swoją osobistą historię związaną z Mein Kampf – dwie prawniczki, jeden prawnik żydowskiego pochodzenia, raper z Turcji, niewidomy muzyk, pracownik biblioteki. Wielofunkcyjną makietę-regał z wieloma zakamarkami wypełniają zgromadzone przez zespół wydania książki – jest wersja brajlowska i egzemplarze z wielu krajów świata. W jednej ze scen Matthias Hageböck trzyma wysoką stertę sięgającą mu do brody, a można by dołożyć jeszcze parę sztuk. W przedstawieniu z Ameryki aktorzy czytają prosto z laptopów lub przekazują wypowiedzi nadawane im przez słuchawki (o czym informują publiczność) doświadczenia obywateli mieszkających na granicy państw. Ekran znajdujący się z boku sceny dopowiada wiek i zawód autora danych słów: to między innymi pisarze, artyści, dziennikarze, emeryci, prawnicy, studenci, antropolodzy, anonimowi mieszkańcy. Podobnie jak w wypadku Mein Kampf – wykonano pracę przypominającą dziennikarski research. Z pierwszego spektaklu można się dowiedzieć, ile obecnie kosztuje książka Hitlera, jak przebiegała historia kolejnych wydań albo usłyszeć o problemie związanym z domem autora. Do kogo należy? Co z nim zrobić? Przerobić na lokal usługowy, otworzyć muzeum? Grupa chciała również kupić polskie egzemplarze i przyglądała się reakcjom antykwariuszy, ale nie pogłębiła badań nad toruńską recepcją. Spektakl to garść informacji, mniej lub bardziej zaskakujących. Te drugie to chociażby pozytywny wpływ, jaki książka wywarła na życie Żyda Alona Krausa – to dla niego przełomowa lektura, do której często wraca, dzięki której zyskał pewność siebie. Natomiast dziadek Anny Gilsbach po przeczytaniu Mein Kampf wstąpił do ruchu oporu. Wspomina się również o publikacjach bezpośrednio związanych z tytułem (manga czy demaskujące, niemieckie wydanie krytyczne), mówi jak książka wpłynęła na życie ekspertów (amatorzy są nazywani w ten sposób przez Rimini Protokoll). Również spektakl grupy z Nowego Jorku jest naznaczony osobistą perspektywą reżysera, Rubéna Polendo’a, wychowanego w Juárez, który zaczyna i kończy przedstawienie wyświetleniem nagrań z rodzinnego archiwum. Sielska atmosfera uroczystości kontrastuje z pokazywanymi później nagłówkami z gazet i zdjęciami martwych ciał. Projekt podzielono na cztery części: rozpoczyna się od przywołania kontekstu i wymieniania faktów, następnie słychać wielogłos wspomnień zależnych od indywidualnej pamięci, a końcowe rozdziały zatytułowano „przemoc” i „zmiany”. Nie następują jednak znaczące modyfikacje w formie i sposobie narracji – o niektórych tematach wspomina się zdawkowo, inne cały czas pozostają w tle. Zaznaczone zostały problemy tożsamościowe, do których przyczynia się życie przy granicy, a także pojawiające się konflikty (kto jest prawdziwym Amerykaninem / Meksykaninem?). O walkach meksykańskich karteli narkotykowych mówi się w konwencji pojedynku bokserskiego na ringu. Powracają też elementy teatru cieni i papierowe wycinanki ilustrujące opowieść. Forma przez większość pokazu przypomina reportaż, z którego można dowiedzieć się o kobietobójstwie, torturujących sicario, dysfunkcyjnej młodzieży, liczbach ofiar (porównania uświadamiające skalę problemu – w jakim stopniu ciała wypełniłyby boisko piłkarskie), rozwijającym się przemyśle i jednoznacznie negatywnie waloryzowanym postępie. Relacje poszczególnych mieszkańców są niekiedy rozróżniane głosem – kobieta przekazująca utopijne z dzisiejszej perspektywy wspomnienia staruszki, śpiewa o dawnym micie miasta – w tle wyświetlane jest zdjęcie pól bawełny. Jednak później brakuje już dalszego zestawiania i kontrastowania przeszłości ze stanem miasta współcześnie – w sposób inny niż przez werbalne przywoływanie informacji.

Obydwa projekty są w moim odczuciu rozczarowującymi przewodnikami po ogarniętym przemocą meksykańskim mieście i ścieżkach wytoczonych przez książkę Hitlera. Głównym ich celem (i efektem) jest informowanie i naświetlanie tematu (w przypadku Rimini Protokoll faktycznie z wielu stron). Przyjęty przez grupy sposób prowadzenia narracji szybko się wyczerpuje. Na samym początku Juárez: Mitologii dokumentalnej tylko wspomina się, że za dwadzieścia lat przestępczość w takiej skali może dosięgać coraz więcej obszarów, a meksykańskie miasto jest soczewką skupiającą w sobie zwyrodnienia, z którymi mamy do czynienia wszędzie. Jednak reżyser nie pogłębia sfery refleksji i domysłów – za to kończy spektakl moralitetem – przypowieścią o zepsutym pianinie. Nikt nie wierzył w jego naprawę – tymczasem na ostatnim wyświetlanym filmiku ojciec artysty na nim gra. Instrument, który „udało się naprawić” i „nauczono się na nim grać” ma stać się w morałem i zobrazowaniem przyszłości Juárez – niestety kończy się naiwnie, optymistycznie. Na ekranie w tle pojawiają się jeszcze zdjęcia osób, które udzieliły wywiadów, służących za materiał do spektaklu i tradycyjny meksykański okrzyk pokrzepiający serca. W Mein Kampf dopiero w ostatnich minutach wspomina się o wykorzystywanych sformułowaniach, terminologii, która łączy wywód Hitlera z dzisiejszymi wypowiedziami na temat imigrantów (są wymieniane konkretne przykłady). Turecki raper Volkan T error, mieszkający w Niemczech częściej wspomina o nietolerancji rasowej – napisał również piosenkę sprzeciwiającą się niemieckiemu nacjonalizmowi. Ostatnia scena negująca rozróżnianie śmierci na więcej lub mniej wartą według kategorii – zginąć w rewolucji dla dobra ludu to czyn godny chwały, a śmierć faszysty nic nie znaczy – jest sformułowaniem tyle prawdziwym, ile deklamacyjnym. Przekaz wystarczająco jasno wynika z całego przedstawienia, w którym nie wprowadza się łatwych rozróżnień i poddaje w wątpliwość jednoznaczne sądy, kategoryzowanie i generalizowanie. Rimini Protokoll nie otworzyli spektaklem nieznanych i niebezpiecznych przestrzeni, a rozeznali widzów w historii Mein Kampf.

 

Anna Bajek, Teatralia Warszawa

Internetowy Magazyn Teatralia, numer 172/2016

Rimini Protokoll, Berlin (Niemcy)

Helgard Haug, Daniel Wetzel

Mein Kampf

na podstawie Adolfa Hitlera

koncepcja, reżyseria i opracowanie tekstu: Helgard Haug i Daniel Wetzel

dramaturgia i praca badawcza: Sebastian Brünger

aranżacja sceniczna i wideo: Marc Jungreithmeier

projektowanie interakcji: Grit Schuster

muzyka: Volkan T error

kierownik techniczny, realizator światła: Andreas Mihan

reżyseria dźwięku: Peter Breitenbach

obsada: Sibylla Flügge, Anna Gilsbach, Matthias Hageböck, Alon Kraus, Christian Spremberg, Volkan T error

pokaz: 23 maja 2016

 

Theater Mitu, Nowy Jork (USA)

Rubén Polendo

Juárez: Mitologia dokumentalna

projekt zespołowy Teatru Mitu

koncepcja i reżyseria: Ruben Polendo

realizacja projektu: Denis Butkus, Aysan Celik, Adam Cochran, Ryan Conarro, Alex Hawthron, Michael Littig, Justin Nestor, Ruben Polendo, Tyler Penfield, Scott Spahr

drugi reżyser: Scott Sphar

projekcje multimedialne: Adam Cochran i Justin Nestor

dźwięk: Alex Hawthorn

muzyka i kierownik muzyczny: Adam Cochran

opracowanie tekstu: Rubén Polendo

opracowanie tekstu, instalacje, pokaz wideo i efekty dźwiękowe: Denis Butkus, Aysan Celik, Adam Cochran, Ryan Conarro, Alex Hawthorn, Michael Littig, Justin Nestor, Tylor Penfield, Ruben Polendo, Scott Sphar, Jenny Waxmann

kierownik sceny: Kelly Colburn

producent: Jimmy Walden

obsada: Kayla Asbell, Denis Butkus, Aysan Celik, Justin Nestor, Attilio Rigotti, Corey Sullivan

pokaz: 25 maja 2016

 

Anna Bajek – rocznik 1994, pochodzi ze Szczecina, studentka wiedzy o teatrze Akademii Teatralnej w Warszawie, z „Teatraliami” związana od 2013 roku. Woli eksperyment od poprawności. Entuzjastka festiwali i teatralnych podróży.